Ngày 24/1, ngày lễ kính nhớ thánh Phanxicô đệ Salê, bổn mạng các nhà báo, ĐTC Phanxicô đã công bố Sứ điệp nhân Ngày Thế giới về Truyền thông Xã hội lần thứ 58, có chủ đề “Trí tuệ nhân tạo và Sự khôn ngoan của Con tim: Hướng tới một truyền thông nhân bản trọn vẹn”.
Sứ điệp của ĐTC Phanxicô
nhân Ngày Thế giới Truyền thông Xã hội năm 2024
“Trí tuệ nhân tạo và Sự khôn ngoan của Con tim:
Vì một truyền thông nhân bản trọn vẹn”
Anh chị em thân mến!
Sự phát triển của cái gọi là các hệ thống “trí tuệ nhân tạo”, mà tôi đã suy tư trong Sứ điệp gần đây cho Ngày Thế giới Hòa bình, đang làm thay đổi triệt để thế giới thông tin và truyền thông và, qua đó, cả những nền tảng của sự chung sống dân sự. Những thay đổi này ảnh hưởng đến tất cả mọi người, không chỉ các chuyên gia. Sự lan truyền nhanh chóng của những phát minh tuyệt vời, có hoạt động và tiềm năng vượt quá khả năng hiểu và đánh giá của hầu hết chúng ta, khơi dậy một sự ngạc nhiên đong đưa giữa sự nhiệt tình và mất phương hướng. Điều này chắc chắn dẫn đến những câu hỏi sâu sắc hơn về bản chất con người, sự khác biệt của chúng ta và tương lai của loài Homo sapiens trong thời đại trí tuệ nhân tạo. Làm thế nào chúng ta có thể duy trì con người cách trọn vẹn và hướng sự thay đổi văn hóa này để phục vụ một mục đích tốt đẹp?
Bắt đầu từ con tim
Trước hết, chúng ta cần gạt sang một bên những dự đoán thê thảm và hậu quả tê liệt của chúng. Một thế kỷ trước, suy tư về công nghệ và con người, Romano Guardini đã mời gọi chúng ta đừng trở nên cứng nhắc chống lại “cái mới” khi cố gắng “giữ lấy một thế giới đẹp bị kết án phải biến mất”. Đồng thời, ông đã cảnh báo rằng “vị trí của chúng ta luôn trong tiến trình trở thành. Chúng ta phải tham gia vào tiến trình này, mỗi người theo cách riêng của mình, gắn bó một cách trung thực nhưng vẫn nhạy bén, bằng một con tim liêm khiết, với những gì là tiêu cực và không nhân bản trong đó”. Và ông kết luận: “Đây là những vấn đề kỹ thuật, khoa học và chính trị, nhưng chúng chỉ có thể được giải quyết bằng cách tiến hành từ con người. Một loại người mới phải được đào tạo, được ban cho một nền linh đạo sâu sắc hơn, tự do và nội tâm mới”[1].
Vào thời đại có nguy cơ giàu có về công nghệ và nghèo nàn về nhân tính, những suy tư của chúng ta phải bắt đầu từ trái tim con người[2]. Chỉ bằng cách trang bị cho mình một cái nhìn tâm linh, chỉ bằng cách phục hồi sự khôn ngoan của trái tim, chúng ta mới có thể đọc và giải thích sự mới mẻ của thời đại chúng ta và tái khám phá con đường dẫn đến một nền truyền thông nhân bản trọn vẹn. Trong Kinh Thánh, con tim được xem là nơi tự do và ra quyết định. Nó tượng trưng cho sự toàn vẹn và thống nhất, nhưng cũng gợi lên những tình cảm, mong muốn, ước mơ; và trên hết, đó là nơi gặp gỡ nội tâm của chúng ta với Thiên Chúa. Do đó, sự khôn ngoan của trái tim là đức tính cho phép chúng ta kết hợp toàn bộ và các bộ phận, các quyết định và kết quả của chúng, sự cao quý và sự dễ bị tổn thương của chúng ta, quá khứ và tương lai, cái tôi và cái chúng ta.
Sự khôn ngoan này của trái tim cho phép chính nó được tìm thấy bởi những người tìm kiếm và được nhìn thấy bởi những người yêu thích khôn ngoan; sự khôn ngoan đón trước những người mong muốn nó và nó đi tìm những người xứng đáng với nó (Kn 6,12-16). Khôn ngoan ở với những người sẵn sàng nhận lời khuyên, những người được ban cho một trái tim ngoan nguỳ và lắng nghe (1V 3, 9). Đó là một ân ban của Thánh Thần, cho phép chúng ta nhìn mọi sự bằng đôi mắt của Thiên Chúa, để thấy các kết nối, tình huống, sự kiện và khám phá ý nghĩa thực sự của chúng. Không có sự khôn ngoan này, cuộc sống trở nên nhạt nhẽo, vì chính sự khôn ngoan – có gốc Latinh Sapere có liên quan đến từ Sapore – mang lại hương vị cho cuộc sống.
Cơ hội và nguy hiểm
Chúng ta không thể mong đợi sự khôn ngoan này từ máy móc. Tuy nhiên, thuật ngữ trí tuệ nhân tạo hiện đã thay thế thuật ngữ chính xác hơn, được sử dụng trong các tài liệu khoa học, máy học, việc sử dụng từ “trí tuệ” là sai lầm. Máy móc chắc chắn sở hữu khả năng lưu trữ và tương quan dữ liệu lớn hơn rất nhiều so với con người, nhưng chỉ con người mới có khả năng hiểu được dữ liệu đó. Đây không đơn giản là vấn đề làm cho máy móc trông giống con người hơn, nhưng là đánh thức nhân loại khỏi sự thôi miên gây ra bởi ảo tưởng về sự toàn năng, dựa trên niềm tin rằng chúng ta là những chủ thể hoàn toàn tự trị và tự tham chiếu, tách rời khỏi mọi ràng buộc xã hội và quên đi thân phận của chúng ta là những thụ tạo.
Thực tế, con người luôn nhận ra rằng mình không thể làm mọi sự và cố gắng vượt qua tính dễ bị tổn thương của mình bằng mọi cách. Từ những đồ vật thời tiền sử, được sử dụng như phần mở rộng của cánh tay, và sau đó là phương tiện truyền thông, được sử dụng như một phần mở rộng của lời nói, giờ đây chúng ta đã có khả năng tạo ra những chiếc máy rất tinh vi hoạt động như một sự hỗ trợ cho suy nghĩ. Tuy nhiên, mỗi công cụ này đều có thể bị lạm dụng bởi cám dỗ nguyên thủy là trở nên giống như Thiên Chúa không có Thiên Chúa (St 3), nghĩa là, muốn chinh phục bằng nỗ lực của chính mình những gì lẽ ra phải được đón nhận như là một ân ban từ Thiên Chúa, và sống trong mối tương quan với người khác.
Tùy thuộc vào định hướng của trái tim, mọi thứ trong tay con người đều trở thành cơ hội hoặc nguy hiểm. Chính thân xác con người, được tạo dựng để giao tiếp và hiệp thông, có thể trở thành một phương tiện của sự gây hấn. Cũng vậy, mọi sự mở rộng kỹ thuật của con người có thể là một phương tiện phục vụ yêu thương hoặc thống trị thù hận. Hệ thống trí tuệ nhân tạo có thể góp phần vào quá trình giải phóng khỏi sự thiếu hiểu biết và tạo điều kiện trao đổi thông tin giữa các dân tộc và thế hệ khác nhau. Ví dụ, hệ thống này có thể làm cho một di sản khổng lồ của kiến thức bằng văn bản từ các thời đại trước có thể truy cập và dễ hiểu hoặc cho phép giao tiếp giữa các cá nhân không chia sẻ một ngôn ngữ chung. Tuy nhiên, đồng thời, chúng có thể là công cụ “ô nhiễm nhận thức”, thay đổi thực tế qua những câu chuyện sai một phần hoặc hoàn toàn, được tin tưởng và truyền đi như thể chúng là sự thật. Chỉ cần nghĩ đến vấn đề thông tin sai lệch dưới dạng tin giả[3], mà ngày nay có thể sử dụng “deepfake”, nghĩa là tạo ra và phổ biến những hình ảnh có vẻ hoàn toàn hợp lý nhưng sai sự thật (tôi cũng là đối tượng của điều này), hoặc tin nhắn âm thanh sử dụng giọng nói của một người nói những điều mà người đó chưa bao giờ nói. Đằng sau các chương trình này, có thể hữu ích trong một số lĩnh vực cụ thể, nhưng nó trở nên sai lầm khi nó bóp méo mối quan hệ của chúng ta với người khác và với thực tế.
Từ làn sóng trí tuệ nhân tạo đầu tiên, làn sóng của truyền thông xã hội, chúng ta đã hiểu tính hai mặt của nó, bên cạnh những cơ hội còn có những rủi ro và các bệnh lý. Cấp độ thứ hai của trí tuệ nhân tạo tạo sinh đánh dấu một bước nhảy định tính không thể bàn cãi. Do đó, điều quan trọng là phải có khả năng hiểu và điều chỉnh các công cụ, mà nếu rơi vào tay kẻ xấu có thể dẫn đến các kịch bản tiêu cực. Giống như mọi sản phẩm khác của trí tuệ và bàn tay con người, các thuật toán không trung lập. Vì lý do này, cần phải hành động mang tính phòng ngừa, bằng cách đề xuất các mô hình quy định đạo đức, để ngăn chặn các tác động có hại, phân biệt đối xử và bất công về mặt xã hội, của việc sử dụng các hệ thống trí tuệ nhân tạo và để chống lại việc lạm dụng chúng nhằm mục đích giảm tính đa nguyên, phân cực dư luận hoặc trong việc tạo ra một tư tưởng duy nhất. Một lần nữa tôi kêu gọi cộng đồng quốc tế “làm việc cùng nhau để thông qua một hiệp ước quốc tế ràng buộc quy định sự phát triển và sử dụng trí tuệ nhân tạo dưới nhiều hình thức”[4]. Tuy nhiên, như trong mọi bối cảnh của con người, các quy tắc là không đủ.
Lớn lên trong nhân loại
Tất cả chúng ta được kêu gọi cùng nhau lớn lên, trong nhân loại và với tư cách là nhân loại. Thách đố trước hết là thực hiện một bước nhảy vọt về chất để tồn tại trong một xã hội phức tạp, đa sắc tộc, đa nguyên, đa tôn giáo và đa văn hóa. Chúng ta được kêu gọi suy tư cẩn thận về sự phát triển lý thuyết và việc sử dụng thực tế các công cụ truyền thông và kiến thức mới này. Khả năng tốt tuyệt vời của chúng đi cùng với nguy cơ biến mọi thứ thành những tính toán trừu tượng biến con người thành dữ liệu, suy nghĩ thành một giản đồ, kinh nghiệm thành một trường hợp, điều tốt thành lợi nhuận và trên hết là phủ nhận tính độc đáo của mỗi cá nhân và lịch sử của họ. Tính cụ thể của thực tế tan biến trong một loạt dữ liệu thống kê.
Cuộc cách mạng kỹ thuật số có thể mang lại cho chúng ta sự tự do hơn, nhưng điều đó không chắc nếu nó giam cầm chúng ta trong các mô hình mà ngày nay được gọi là echo chamber – buồng vang thông tin. Trong những trường hợp như vậy, thay vì gia tăng tính đa nguyên của thông tin, người ta có nguy cơ bị trôi dạt trong vũng lầy vô danh, thoả mãn lợi ích của thị trường hoặc của các quyền lực. Không thể chấp nhận rằng việc sử dụng trí tuệ nhân tạo dẫn đến suy nghĩ ẩn danh, thu thập dữ liệu không xác thực, đưa đến sự thiếu trách nhiệm biên tập tập thể. Sự đại diện của thực tế trong big data-dữ liệu lớn, dù hữu ích cho hoạt động của máy móc, thực tế làm mất mát đáng kể về tính chân thực của sự vật, vốn cản trở giao tiếp giữa các cá nhân và có nguy cơ gây tổn hại đến chính nhân loại chúng ta. Thông tin không thể tách rời khỏi các mối quan hệ hiện sinh. Chúng liên quan đến cơ thể, ở trong thực tế; chúng liên quan đến việc tương quan không chỉ dữ liệu nhưng còn cả kinh nghiệm của con người; chúng đòi hỏi khuôn mặt, ánh nhìn, lòng trắc ẩn ngoài sự chia sẻ.
Ở đây tôi nghĩ đến các câu chuyện của các cuộc chiến tranh và “cuộc chiến song song” đang được tiến hành thông qua các chiến dịch thông tin sai lệch. Tôi cũng nghĩ đến tất cả những phóng viên đã bị thương hoặc bị giết trong khi làm nhiệm vụ để giúp chúng ta thấy những gì chính họ đã chứng kiến. Bởi vì chỉ bằng cách tiếp xúc trực tiếp với đau khổ của trẻ em, phụ nữ và đàn ông, chúng ta mới có thể hiểu được sự vô lý của chiến tranh.
Việc sử dụng trí tuệ nhân tạo có thể đóng góp tích cực cho lĩnh vực truyền thông, nếu nó không loại bỏ vai trò của báo chí tại hiện trường nhưng trái lại hỗ trợ nó; nếu nó nâng cao tính chuyên nghiệp của truyền thông, làm cho các nhà truyền thông ý thức hơn về trách nhiệm của mình; nếu trả lại cho mỗi người vài trò chủ thể, với khả năng phê bình, của chính truyền thông.
Câu hỏi cho hôm nay và cho tương lai
Về vấn đề này, một số câu hỏi được đặt ra. Làm thế nào để bảo vệ tính chuyên nghiệp và phẩm giá của người lao động trong lĩnh vực thông tin và truyền thông, cùng với những người dùng trên toàn thế giới? Làm thế nào để đảm bảo khả năng tương tác của các nền tảng? Làm thế nào để cho phép các doanh nghiệp phát triển nền tảng kỹ thuật số đảm nhận trách nhiệm của họ liên quan đến nội dung lan truyền và thu lợi nhuận, như xảy ra với các biên tập viên của các phương tiện truyền thông truyền thống? Làm thế nào để có thể làm cho các tiêu chí cơ bản về thuật toán lập chỉ mục và hủy lập chỉ mục cũng như các công cụ tìm kiếm, khả năng đề cao hoặc xoá bỏ con người và ý kiến, lịch sử và văn hóa trở nên minh bạch hơn? Làm thế nào để đảm bảo tính minh bạch của việc xử lý thông tin? Làm thế nào để xác định tác giả các bài viết và khả năng truy xuất nguồn gốc, ngăn chặn kiểu ẩn danh? Làm cách nào để làm rõ liệu một hình ảnh hoặc video có đang mô tả một sự kiện hay mô phỏng sự kiện đó hay không? Làm thế nào để ngăn chặn nhiều nguồn bị giảm xuống thành một nguồn duy nhất, do đó thúc đẩy một cách tiếp cận duy nhất, được soạn thảo dựa trên cơ sở thuật toán? Làm thế nào để có thể thúc đẩy một môi trường thích hợp để bảo tồn chủ nghĩa đa nguyên và thể hiện sự phức tạp của thực tế? Làm thế nào có thể làm cho công cụ mạnh mẽ, tốn kém và cực kỳ tiêu hao năng lượng này trở nên bền vững? Và làm thế nào để làm cho nó có thể tiếp cận được với các nước đang phát triển?
Câu trả lời mà chúng ta đưa ra cho những câu hỏi này và các câu hỏi khác sẽ xác định liệu trí tuệ nhân tạo có tạo ra các tầng lớp mới dựa trên khả năng tiếp cận thông tin và do đó làm phát sinh các hình thức khai thác và bất bình đẳng mới hay không. Hoặc ngược lại, liệu nó sẽ dẫn đến sự bình đẳng lớn hơn bằng cách cổ võ thông tin chính xác và nhận thức lớn hơn về sự thay đổi mang tính thời đại mà chúng ta đang trải qua, khi lắng nghe nhiều nhu cầu của các cá nhân và các dân tộc trong một mạng lưới thông tin có cấu trúc tốt và đa nguyên. Một mặt, chúng ta có thể thoáng thấy sự ám ảnh của một hình thức nô lệ mới, mặt khác, là một sự chinh phục tự do; một mặt là khả thể một số ít chi phối suy nghĩ của tất cả, mặt khác mọi người có thể tham gia vào sự phát triển của tư tưởng.
Câu trả lời chúng ta đưa ra cho những câu hỏi này chưa được xác định; nó phụ thuộc vào chúng ta. Tùy thuộc vào chúng ta để quyết định liệu chúng ta sẽ trở thành thức ăn cho các thuật toán hay sẽ nuôi dưỡng trái tim chúng ta bằng sự tự do, mà không có nó chúng ta không thể phát triển sự khôn ngoan. Sự khôn ngoan này trưởng thành bằng cách sử dụng kho báu thời gian và đón nhận tính dễ bị tổn thương. Nó phát triển trong giao ước giữa các thế hệ, giữa những người nhớ về quá khứ và những người nhìn về tương lai. Chỉ có cùng nhau, chúng ta mới có thể gia tăng khả năng phân định, tỉnh thức và nhìn mọi thứ dưới ánh sáng sự hoàn thành của chúng. Để không đánh mất nhân tính, chúng ta hãy tìm kiếm sự Khôn Ngoan đã hiện diện trước vạn vật (Hc 1, 4), đang đi qua những trái tim tinh tuyền, chuẩn bị những bạn hữu của Thiên Chúa và các ngôn sứ của Người (Kn 7, 27): Sự Khôn ngoan cũng sẽ giúp chúng ta điều chỉnh hệ thống trí tuệ nhân tạo phù hợp với một nền truyền thông nhân bản trọn vẹn.
Roma, Đền thờ Thánh Gioan Lateranô, ngày 24 tháng 01 năm 2024
Nguồn: đài Vatican News
[1] Lá thư từ hồ Como, Brescia 20225, 95-97.
[2] Tiếp nối các Sứ điệp trước cho các Ngày Thế giới Truyền thông Xã hội, chuyên về gặp gỡ những con người tại nơi và cách họ sống (2021), về lắng nghe bằng đôi tai của trái tim (2022), và về nói bằng trái tim (2023).
[3] X. “Sự thật sẽ giải phóng anh em” (Gv 8,32). Tin giả và nền báo chí vì hoà bình. Sứ điệp cho Ngày thế giới Truyền thông xã hội lần thứ 52, 2018.
[4] Sứ điệp cho Ngày Thế giới Hoà bình lần thứ 57, 1/1/2024, 8.